Άντρη Αντωνίου, Φωτογραφίες σε μαύρο φόντο

Η Ελένη Κατσαμά συνομιλεί με την Άντρη Αντωνίου με αφορμή την έκδοση του μυθιστορήματός της με τίτλο Φωτογραφίες σε μαύρο φόντο.

Η βραβευμένη συγγραφέας Άντρη Αντωνίου καταπιάνεται με ένα πολύ τολμηρό θέμα, τη σεξουαλική κακοποίηση προέφηβης, και το δουλεύει εξαίρετα, με το μοναδικό αφηγηματικό χάρισμα που διαθέτει. Με καταβυθίσεις και αναδύσεις στο είναι της ηρωίδας, με σκοτεινές και φωτεινές στιγμές, σκιές και ρωγμές, αναμνήσεις ζοφερές και προσπάθειες ανασύνταξης.

Ένα αληθινό όσο και αρμονικό μυθιστόρημα.

Πώς σκέφτηκες το Φωτογραφίες σε μαύρο φόντο;

Η επιθυμία μου να προσεγγίσω το θέμα της σεξουαλικής κακοποίησης πάει πίσω μια πενταετία. Κάθε που διάβαζα ένα άρθρο στην εφημερίδα για κάποιο παιδί που παρενοχλήθηκε σεξουαλικά, ένιωθα απερίγραπτη οργή μέσα μου. Θλίψη και απογοήτευση για την ανθρώπινη φύση και τους απέραντους δαιδάλους στους οποίους ξεστρατίζει. Όλα αυτά τα συναισθήματα προσπαθούσα να εκφράσω και να διαχειριστώ γράφοντας. Δοκίμασα πολλές φορές να γράψω μια ιστορία με θέμα μια έφηβη που είχε παρενοχληθεί σεξουαλικά όταν ήταν παιδί, αλλά πάντα κάτι δε λειτουργούσε, κάτι στην ιστορία μού φαινόταν τεχνητό και ψεύτικο. Η φωνή της πρωταγωνίστριας δεν ακουγόταν πειστική.

Ώσπου τρία χρόνια πριν, γεννήθηκε στο μυαλό μου η Αμαλία, κι όταν έγραψα τις πρώτες σκέψεις της στον υπολογιστή, ένιωσα πως άκουγα την αληθινή Αμαλία, ένιωσα πως άκουγα το αληθινό κορίτσι που κουβαλούσε στις πλάτες του ένα τόσο βαρύ τραύμα.

Αποφάσισα να γράψω την ιστορία της χωρίς να ακολουθήσω γραμμική πορεία στην εξέλιξη των γεγονότων, αλλά γράφοντας μικρά αποσπάσματα από τη ζωή της τότε και τη ζωή της τώρα. Προσπάθησα να αποτυπώσω όσα της συνέβησαν και όσα της συμβαίνουν δείχνοντας «φωτογραφίες», εκφάνσεις και στιγμιότυπα από διάφορες φάσεις της ζωής της. Τότε και τώρα.

Τι σημαίνει για σένα αυτό το βιβλίο;

Για μένα είναι το σημαντικότερο βιβλίο που έχω γράψει ως τώρα. Είναι η ιστορία που με συγκλόνισε περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη ιστορία μου. Από ένα σημείο και μετά δέθηκα τόσο πολύ με την Αμαλία, που ο πόνος της έγινε δικός μου, το ψυχικό της φορτίο βάρυνε κι εμένα. Από ένα σημείο κι έπειτα δεν έγραφα ως μια συγγραφέας που λέει μια ιστορία, αλλά έγινα αυτό το κορίτσι που έχει κακοποιηθεί σεξουαλικά όταν ήταν παιδί, κι ας μην είναι αυτό κάτι που μου έχει συμβεί στην πραγματικότητα. Μπήκα τόσο βαθιά στον ψυχισμό της, που υπήρξε περίοδος, λίγο προτού ολοκληρώσω το βιβλίο, που η Άντρη και η Αμαλία μιλούσαν πια με την ίδια φωνή.

Η γραφή του βιβλίου αυτού μου έδειξε κιόλας τον δρόμο για ένα από τα είδη των βιβλίων με τα οποία θα ήθελα να ασχοληθώ στο μέλλον. Εφηβικά με θέματα που με προκαλούν να ξεπεράσω τα όριά μου, να πάω συγγραφικά σε μέρη που δεν έχω ξαναπάει, που με αναγκάζουν να ψάξω όσο πιο βαθιά μέσα μου γίνεται για να βρω  –ή τουλάχιστον να αποπειραθώ να βρω – τις απαντήσεις σε πανανθρώπινα και διαχρονικά ερωτήματα που απασχολούν όλους και αναπόφευκτα κι εμένα.

Η Αμαλία ζει έναν εφιάλτη μέσα στο ίδιο της το σπίτι. Τι είναι αυτό που την κρατάει ζωντανή; Πώς είναι δυνατόν να συμβαίνουν όλα αυτά κι η μητέρα της να μην έχει αντιληφθεί το παραμικρό;

Η Αμαλία περνάει πολλά χρόνια της ζωής της ως νεκροζώντανη, μην μπορώντας να χαρεί τίποτα, βουλιάζοντας όλο και περισσότερο στο μαύρο σκοτάδι του νου της. Στα δεκαέξι της πια χρόνια, την ηλικία στην οποία βρίσκεται όταν ξεκινάει η ιστορία, δυο γεγονότα θα παίξουν καταλυτικό ρόλο στον αγώνα της να κρατηθεί στη ζωή. Το ένα είναι η γνωριμία της με ένα μικρό αγόρι, τον Ορφέα, και τη μητέρα του. Το άλλο είναι η ενασχόλησή της με τη φωτογραφική τέχνη και η διοχέτευση των συναισθημάτων της σε αυτή.

Επιστρέφοντας στο ερώτημα, πιστεύω πως τα άτομα που κακοποιούν συνήθως διαπράττουν το έγκλημά τους με μεγάλη μυστικότητα. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα συχνά να μην μπορούν άλλοι ενήλικες στην οικογένεια να αντιληφθούν τι συμβαίνει. Ο θύτης εκφοβίζει το θύμα να μη μιλήσει εκβιάζοντας, απειλώντας, δωροδοκώντας ή παραποιώντας στα μάτια του την πράξη του. Όσο πιο μικρό το παιδί τόσο πιο δύσκολο είναι να αναγνωρίσει τι είναι αυτό που του έχει συμβεί και να το εκμυστηρευτεί σε κάποιον άλλο ενήλικα για να δράσει  – αν θελήσει να δράσει.

Στο βιβλίο μου η μητέρα της Αμαλίας, έχοντας ζήσει μια δύσκολη παιδική ηλικία και έναν αποτυχημένο γάμο, ρίχνει όλες τις ελπίδες της για μια καλύτερη ζωή στον νέο της σύντροφο. Ο νέος της σύντροφος πληροί όλες τις προϋποθέσεις του ιδανικού συντρόφου ή έτσι επιλέγει εκείνη να τον βλέπει. Το να πιστέψει αυτό που της έχει εξομολογηθεί η κόρη της σημαίνει πως η νέα ιδανική καλύτερη ζωή που έχει πειστεί ότι ζει πλέον θα κομματιαστεί, θα θρυμματιστεί σε χιλιάδες μικρά ψήγματα διαλυμένων ονείρων και ανεπιβεβαίωτης ελπίδας.

Νομίζω πως επειδή οι περισσότεροι άνθρωποι γνωρίζουν πολύ λίγα για το θέμα της σεξουαλικής κακοποίησης, δεν ξέρουν πώς να αντιδράσουν κατάλληλα σε αυτό όταν κάποιο παιδί τούς εκμυστηρεύεται μια ανάλογη εμπειρία. Ο ενήλικας που το παιδί έχει διαλέξει να εμπιστευτεί το μυστικό του μπορεί να νιώσει μοιρασμένος ανάμεσα στην ανάγκη να πιστέψει τον σύντροφό του και στην ανάγκη να πιστέψει το παιδί του. Αναπόφευκτα, μπροστά σε αυτό το δίλημμα, αντιδρά λανθασμένα απέναντι στο κακοποιημένο παιδί του. Ηθελημένα παραποιεί τα γεγονότα στο δικό του μυαλό, στη δική του συνείδηση, για να μπορεί να διατηρεί τη δική του ισορροπία. Κάποιες άλλες φορές πάλι, μια τέτοια εξομολόγηση εκ μέρους του παιδιού ξυπνά στον γονιό το δικό του τραύμα σεξουαλικής κακοποίησης, όταν ο ίδιος ήταν παιδί, και η άρνησή του να πιστέψει είναι ο δικός του μηχανισμός άμυνας.

Το να βιώσει το παιδί που έχει κακοποιηθεί σεξουαλικά μια τέτοια αντίδραση εκ μέρους του γονέα στον οποίο έχει εμπιστευτεί το μυστικό του νομίζω πως είναι ένας δεύτερος βιασμός, που μπορεί να το κάνει να σωπάσει για χρόνια προτού βρει ξανά τη δύναμη να μιλήσει  – αν μπορέσει ποτέ να τη βρει.

Πώς σκέφτηκες, δημιούργησες και πλησίασες την Αμαλία;

Θα έλεγα λίγο λίγο, σιγά σιγά, με τον ίδιο τρόπο που στη ζωή μας γνωρίζουμε έναν καινούριο άνθρωπο. Αρχικά μάς είναι άγνωστος, δεν ξέρουμε πώς ακριβώς να τον προσεγγίσουμε. Με τον καιρό όμως διαπιστώνουμε πως μεταξύ μας υπάρχει χημεία, ανοιγόμαστε ο ένας στον άλλο, χτίζουμε μια γνωριμία, γινόμαστε φίλοι, αποκαλύπτουμε τα μυστικά μας και εξομολογούμαστε πράγματα που έχουμε πει μονάχα σε λίγους, μόνο σε εκλεκτούς.

Κάπως έτσι σκέφτηκα, δημιούργησα και πλησίασα την Αμαλία. Στις πρώτες σελίδες του βιβλίου ήξερα το όνομά της και τι της έχει συμβεί. Τη φανταζόμουν σαν αερικό, με κυματιστά μακριά μαλλιά και μια μόνιμη θλίψη στα μάτια, να περιπλανιέται αναζητώντας εξιλέωση.

Όσο εξελισσόταν η ιστορία, διείσδυα όλο και βαθύτερα στο είναι της. Τα δάχτυλά μου έτρεχαν πάνω στο πληκτρολόγιο του υπολογιστή, σαν πιανίστας συνέθετα τη μελωδία της ψυχής της. Δε φαντάζεστε πόσο ευχάριστη έκπληξη ήταν για μένα όταν την είδα να ζωντανεύει αριστουργηματικά μέσα από τα πινέλα της Θέντας Μιμηλάκη και να ξυπνά στο εξώφυλλο του βιβλίου.

Γράφοντας τη λέξη «Τέλος» στο κείμενό μου, ένιωσα να αδειάζω, κάτι ξεφούσκωσε μέσα μου, ένιωθα μια μοναξιά απερίγραπτη για καιρό μετά. Λες και έχασα μια επιστήθια φίλη, έναν άνθρωπο αγαπημένο που μου εκμυστηρεύτηκε το πιο σκοτεινό μυστικό του. Δέθηκα με την Αμαλία περισσότερο απ’ οποιονδήποτε άλλο χαρακτήρα έχω δημιουργήσει. Την Αμαλία θα την κουβαλώ μέσα μου πάντα, το κορίτσι αυτό θα είναι για πάντα μέρος της καρδιάς μου.

Έγραψες το βιβλίο πριν το κίνημα #metoo. Η σεξουαλική κακοποίηση ανηλίκων είναι ένα θέμα βαθιά σοκαριστικό και επώδυνο, δοκιμάσαμε όλοι τον τελευταίο καιρό πολλά συναισθήματα, όλα αρνητικά, από τις καταγγελίες στον χώρο του αθλητισμού και του πολιτισμού. Θέλεις να μας πεις τις σκέψεις σου σχετικά με αυτό που συμβαίνει στην Ελλάδα; Η Κύπρος έχει κινητοποιηθεί εξίσου;

Τρία χρόνια πριν, γράφοντας το βιβλίο μου, μελέτησα βιβλία σχετικά με το θέμα της σεξουαλικής κακοποίησης, διάβασα μαρτυρίες από ενήλικες που ως παιδιά βίωσαν αυτή τη σοκαριστική, επώδυνη και τραυματική εμπειρία. Ένιωσα να εξοργίζομαι, να θλίβομαι, να αηδιάζω, να σφίγγεται το στομάχι μου, να ματώνει η καρδιά μου.

Όταν λίγους μήνες πριν η Σοφία Μπεκατώρου τόλμησε να μιλήσει για τη δική της εμπειρία σεξουαλικής κακοποίησης, ανατρίχιασα ολόκληρη και σκέφτηκα αυτομάτως την Αμαλία. Αυτό που ακολούθησε αρχικά με άφησε άναυδη, κάνοντάς με να συνειδητοποιήσω πως η σεξουαλική κακοποίηση είναι η πραγματικότητα μεγάλης μερίδας συνανθρώπων μας. Έπειτα ακολούθησε το συναίσθημα της ανακούφισης. Ανακούφιση, γιατί πιστεύω πως τα άτομα που βρήκαν τη δύναμη να μιλήσουν αλάφρυναν έστω και στο ελάχιστο το τραύμα τους, έκαναν ένα βήμα να θεραπευτούν μιλώντας γι’ αυτό και ταυτόχρονα άνοιξαν τον δρόμο και σε άλλα θύματα να μιλήσουν.

Οι θύτες έρχονται προ των ευθυνών τους. Οι θύτες, που τόσον καιρό θεωρούσαν πως μπορούν να παραβιάζουν το σώμα και την ψυχή των άλλων χωρίς οποιαδήποτε συνέπεια, αντιμετωπίζονται τώρα όπως πρέπει να αντιμετωπίζονται. Η δικαιοσύνη θα επιβάλει την ποινή της, η συνείδηση του κόσμου τη δική της.

Το κίνημα του #metoo έχει αρχίσει να ανθίζει και στην Κύπρο. Πρώτη η πρωταθλήτρια σκοποβολής Άντρη Ελευθερίου κατήγγειλε τη σεξουαλική κακοποίηση που έχει βιώσει στον χώρο του αθλητισμού κι έπειτα άνθρωποι από τον χώρο του θεάτρου και του πολιτισμού ξεκίνησαν να μιλάνε με τη σειρά τους για δικές τους ανάλογες εμπειρίες.

Εύχομαι οι θύτες να λογοδοτήσουν για τις πράξεις τους. Εύχομαι τα θύματα όσο γίνεται να λυτρωθούν.

Θεωρώ άκρως σημαντικό σε μια ευνομούμενη πολιτεία να εκπαιδεύσουμε τα παιδιά μας στο θέμα της σεξουαλικής κακοποίησης. Αισθάνομαι πως δεν είμαστε όλοι οι γονείς και οι εκπαιδευτικοί πλήρως ενημερωμένοι και έτοιμοι να προσεγγίσουμε το ζήτημα όπως πρέπει. Πιστεύω πως χρειάζεται πρώτα να εκπαιδευτούμε εμείς, για να μπορέσουμε να εκπαιδεύσουμε όσο καλύτερα γίνεται τα παιδιά μας.

Είναι ψυχικό έλλειμμα, αρρώστια, τι είναι νομίζεις αυτό που μετατρέπει κάποιους ανθρώπους σε τέρατα;

Δεν είμαι ψυχολόγος, ούτε ψυχίατρος, και γι’ αυτό δεν έχω την απαραίτητη κατάρτιση να δώσω μια επιστημονική απάντηση. Η ταπεινή μου γνώμη είναι πως η σεξουαλική κακοποίηση εμπίπτει στα όρια της ψυχικής διαταραχής, της διαστροφής της ανθρώπινης φύσης. Κανένα πλάσμα που θέλει να ονομάζεται άνθρωπος δεν έχει το δικαίωμα να επιθυμήσει ερωτικά ένα παιδί. Κανένα άνθρωπος δε θα ’πρεπε καν να σκεφτεί αυτή την προοπτική χωρίς να του γεννηθούν μέσα του αισθήματα αηδίας.

Εύχομαι αυτό που έχει ξεκινήσει εδώ και λίγο καιρό σε Ελλάδα και Κύπρο, σε συνέχεια αυτού που εξελίσσεται εδώ και κάποια χρόνια στο εξωτερικό, να γίνει η αφορμή τα άτομα αυτά να αντιληφθούν πως η σεξουαλική κακοποίηση δεν είναι αποδεκτή από τη συντριπτική μερίδα της κοινωνίας μας, πως τα θύματα έχουν πάψει να σιωπούν, πως βρίσκουν το κουράγιο να μιλήσουν και πως η κοινωνία τούς στηρίζει, πως οι άνθρωποι δεν πρόκειται να κάνουν άλλο τα στραβά μάτια.

Στα βιβλία σου καταπιάνεσαι με πολύ σοβαρά, δύσκολα και βαριά θέματα, όπως το διαζύγιο, ο θάνατος, η σεξουαλική κακοποίηση. Τι υπάρχει εκεί που σε κάνει να αποφασίσεις πως αυτή θα είναι η ιστορία σου;

Ίσως την τόλμη που μου λείπει στη ζωή τη βρίσκω γράφοντας. Προσεγγίζω δύσκολα θέματα που με απασχολούν, επειδή γράφοντάς τα καταφέρνω να τα ξορκίσω, να τα κατανοήσω έστω και λίγο, να τα δαμάσω στο μυαλό μου.

Γράφω για θέματα με τα οποία πιστεύω πως πρέπει να έρχονται σε επαφή τα παιδιά και οι έφηβοι, να τα διαβάζουν και να τα συζητάνε, γιατί όσο περισσότερο διαβάζουν και συζητάνε γι’ αυτά τόσο λιγότερο τρομακτικά γίνονται.

Γράφω γι’ αυτά γιατί πιστεύω πως οι μεγάλοι θεωρούμε ακόμα αυτά τα θέματα ταμπού και φοβόμαστε να ανοιχτούμε συζητώντας τα. Τα παιδιά όμως είναι έτοιμα, τα παιδιά είναι ανοιχτόμυαλα και δεχτικά, έχουν ανάγκη να μιλήσουν μαζί μας για τέτοια θέματα, θέλουν να τα βοηθήσουμε να τα κατανοήσουν, θέλουν να έχουν την ελευθερία να τα κοιτάξουν στο φως του ήλιου, όπως οποιοδήποτε άλλο θέμα.

Σίγουρα τα παιδιά δεν τα προστατεύουμε με το να αποφεύγουμε να μιλάμε για δύσκολα θέματα. Δεν τα προστατεύουμε με το να παρουσιάζουμε τον κόσμο ρόδινο. Αντιθέτως, τα δυναμώνουμε μιλώντας μαζί τους για όλα. Η παιδική και εφηβική λογοτεχνία έχει τη δύναμη να φέρει στο φως όλα τα θέματα που εμείς οι μεγάλοι θεωρούμε σκοτεινά και απροσέγγιστα.

Αν η φωνή των ηρώων μου καταφέρει να γίνει η φωνή έστω και ενός παιδιού που υποφέρει από μια τέτοια σοβαρή, δύσκολη ή βαριά πραγματικότητα, τότε δεν έχω αμφιβολία πως τέτοια βιβλία αξίζει να γράφονται και να υπάρχουν.