Σημειώσεις από το υπόγειο

«Εννοείται πως όλα τούτα τα λόγια τα επινόησα μόνος μου. Αυτό επίσης είναι εξαιτίας του υπογείου. Σαράντα συναπτά έτη εκεί μέσα κρυφάκουγα όλα όσα λέγατε από τις χαραμάδες. Τα ανάπλασα λοιπόν, μόνον αυτό, βλέπετε, μπορούσα, να αναπλάσω. Δεν είναι παράξενο που τα έμαθα απέξω και που πήραν λογοτεχνική μορφή...» TΕΛΗ ΜΑΡΤΙΟΥ ΤΟΥ 1864 το λογοτεχνικό-πολιτικό μηνιαίο περιοδικό Εποχή (τεύχη 1-2, 4) φιλοξένησε την εξομολόγηση ενός παράδοξου ανθρώπου. Το κείμενο, που έφερε τον τίτλο "Σημειώσεις από το υπόγειο", υπέγραφε ο Φιοντόρ Ντοστογέφσκι, εκδότης του περιοδικού μαζί με τον αδελφό του Μιχαήλ. Οι "Σημειώσεις από το υπόγειο" προαναγγέλλουν τα σπουδαία μυθιστορήματα της ωριμότητας του Ντοστογέφσκι. Ο ανώνυμος αφηγητής είναι η κλασική μορφή της ρωσικής λογοτεχνίας, ο πικραμένος, χαμηλόβαθμος υπάλληλος που εγκατέλειψε τη συνετή ζωή προς όφελος του μηδενισμού. Μέσα από την ταυτόχρονη επίθεση στην άθεη αστική κοινωνία και στον ουτοπικό σοσιαλισμό, τον οποίο πολλοί σύγχρονοι του Ντοστογέφσκι έβλεπαν ως εναλλακτική στην πρώτη, η ιστορία του βιβλίου εκθέτει τις δυνάμεις του παραλόγου που βρίσκονται κάτω από όλα τα ανθρώπινα εγχειρήματα, ακόμα και σε όσα εμπνέονται από υψηλά ιδανικά. Ωστόσο, και στις πιο σκοτεινές στιγμές ο Ντοστογέφσκι βρίσκει χώρο όχι μόνο για λεπτό χιούμορ αλλά και για την πιθανότητα της λυτρωτικής αγάπης, που ενσαρκώνεται σε πρόσωπα που πάσχουν, και, πάνω απ’ όλα, στον χαρακτήρα της Λίζας. Το σύντομο αυτό έργο αποτελεί σταθμό στη βιβλιογραφία του συγγραφέα, όχι μόνο για τον τρόπο αφήγησης αλλά και, κυρίως, για τα κεφαλαιώδη φιλοσοφικά ζητήματα που θέτει, πρώτη φορά τόσο ολοκληρωμένα και άνευ περιστροφών, ζητήματα που θα ξανατεθούν στα μεγάλα μυθιστορήματά του, που έπονται και τον καταξιώνουν παγκοσμίως ως μια από τις σημαντικότερες λογοτεχνικές μορφές. Αρκετοί από τους παλιούς μα κι από τους σύγχρονους μελετητές του Ντοστογέφσκι, όπως επί παραδείγματι ο Β.Β. Ροζάνοφ, το θεωρούν «ακρογωνιαίο λίθο» του λογοτεχνικού έργου του.