Πηγές του δικαίου και νομικός πλουραλισμός στην Ευρωπαϊκή Ένωση

Τι έχει απομείνει από το ευρωπαϊκό πολιτικό όραμα ενός ισχυρού εθνικού κράτους που οργανώνει μέσω του δικαίου του την κοινωνική ζωή, πραγματώνοντας τη δημοκρατικά εκφρασμένη βούλησή της; Υπό μια οπτική πολιτικής κοινωνιολογίας του δικαίου, ζούμε την πλήρη αναδιάρθρωση της σχέσης της πολιτικής με το δίκαιο, με αποκορύφωμα την ευρωπαϊκή ενοποίηση. Άλλοι τη συνδέουν με τη δομική κρίση ή τη μετεξέλιξη των ευρωπαϊκών εθνικών κρατών και πολιτικών συστημάτων. Άλλοι με την ενίσχυση της κανονιστικής αυτονομίας της αγοράς ή την επαναδιαπραγμάτευση της διάκρισης του ιδιωτικού από το δημόσιο. Συνδυαζόμενα, αφενός υποσκάπτουν το νεωτερικό νομικοπολιτικό παράδειγμα των πηγών του δικαίου, που λειτουργεί ως πεδίο διαμεσολάβησης των σχέσεων εξουσίας. Αφετέρου, κλονίζουν το κυρίαρχο επιστημολογικό μοντέλο του νομικού μονισμού που οικοδομήθηκε με αναφορά στο ζεύγμα εθνικό κράτος και κρατικό δίκαιο.

Εάν στο πλαίσιο της Ε.Ε. το δίκαιο "αποκολλάται" σχετικά, από τα κράτη ανακύπτει το κρίσιμο ερώτημα πώς συμπλέκεται με τα πεδία πολιτικής και οικονομικής εξουσίας. Πρόκειται για την εντατικοποίηση του ανταγωνισμού μεταξύ των κρατών μελών, την τεχνοκρατική υφαρπαγή της δημοκρατικής εξουσίας, ή η ευρωπαϊκή διακυβέρνηση αποτελεί μια μορφή "μεταπολιτικής"; Το ευρωπαϊκό δίκαιο είναι μια μορφή μεταμοντέρνου, νομικού εκπολιτισμού ή τεχνοκρατικού συμβιβασμού ή μήπως ένα υβριδικό προϊόν α-κυρίαρχης διακυβέρνησης μέσω δικτύων; Το εγχείρημα του ευρωπαϊκού Συντάγματος έδειξε τις προοπτικές αλλά και τα όρια σε μια "μεταμόσχευση" του νομικοπολιτικού θεμελίου των εθνικών κρατών στο μεταεθνικό συμπύκνωμα εξουσίας της Ε.Ε. Ωστόσο, άνοιξε τη συζήτηση για τα πολιτικά θεμέλια του ευρωπαϊκού δικαίου και τη νομιμοποίηση της διαδικασίας συνταγματοποίησής του. Εάν κανείς υιοθετήσει ένα διαδραστικό, επιστημολογικό μοντέλο, αναδεικνύει τις πολύπλοκες, κυκλικές σχέσεις της ευρωπαϊκής έννομης τάξης με τις εθνικές, όπου τόσο οι ευρωπαίοι όσο και οι εθνικοί δικαστές διαδραματίζουν καίριο (αλλά όχι αποκλειστικό) ρόλο. Όμως τα ζητήματα δημοκρατικής νομιμοποίησης και ισότητας παραμένουν.